Donation de 300 livres de terre au chapitre de la cathédrale de Bourges, 1402 (8 G 1423 [TSC 90]).

Donation de 300 livres de terre au chapitre de la cathédrale de Bourges, 1402 (8 G 1423 [TSC 90]).

Original sur parchemin, écriture partiellement effacée par endroits, scellé de cire verte sur lacs de soie verte, 640 x 675 mm. Bourges, Archives Départementales du Cher, 8 G 1423 [TSC 90].

 

Dossier préparé par Elisabeth Schmit et Cloé Rager sous la direction d'Olivier Guyotjeannin et Olivier Matteoni.

 

1402, mars. – Paris.

Jean, fils du feu roi de France, duc de Berry et d’Auvergne, etc., déclare vouloir offrir au chapitre de l’église cathédrale Saint-Etienne de Bourges, pour la dotation de chapelles, de messes et d’anniversaires, jusqu’à 300 livres parisis de terre, dont il avait obtenu l’amortissement gratuit du roi Charles [VI], notifié par des lettres patentes du 23 janvier 1391 (n. st.), données à Melun, et dont le texte est inséré.

 

  • Le duc de Berry en bienfaiteur de la cathédrale 

Le document nous éclaire sur les rapports entretenus par Jean de Berry avec les institutions ecclésiastiques dans sa ville de Bourges. En confirmant les revenus du chapitre de l’église cathédrale, le duc perpétue ses bonnes relations avec celle-ci et témoigne de sa vénération pour les reliques prestigieuses qu’elle abrite, et notamment celles du diacre Étienne, premier martyr, et sous l’invocation duquel est placée la cathédrale. La même année, le duc enrichit d’ailleurs le trésor de la cathédrale de Bourges de deux pièces de la vraie croix et de plusieurs joyaux.

 

  • Un acte soigné mais pas une charte royale

La mise en page et la graphie sont soignées et régulières. Le texte est écrit avec une grande régularité sur des lignes serrées, la justification est bien respectée. L’ornementation est particulièrement présente sur la première ligne, avec de grandes hastes cannelées, qui permettent d’insister sur la titulature du duc et notamment sur les territoires placés sous sa domination. La première initiale du premier mot, le « J » orné de « Jehan », se déploie en verticalité à la gauche du texte, dépassant en taille comme en hauteur toutes les autres lettres, et descendant jusqu’à la douzième ligne du texte. Plusieurs mots (« dudum », « ad perpetuam », « cum », « notum »…) font l’objet d’un traitement graphique spécifique, les mettant en valeur et rythmant ainsi le texte suivant les différentes parties du discours.

Quelques éléments viennent nuancer la solennité du texte : de nombreux mots sont coupés en fin de ligne, d’autres ont manifestement été cancellés par le scribe.

On notera la présence d’un sceau de cire verte sur lacs de soie verte. On y distingue une silhouette, à coup sûr celle du duc. Sans doute s’agit-il du troisième grand sceau du duc (Corpus des sceaux français, III, Les sceaux des reines et des enfants de France, n° 129).

La titulature du duc est ici particulièrement développée, insistant tout d’abord sur sa qualité de prince de sang, puis énumérant les principautés, avant de terminer sur sa charge de lieutenant du roi en Languedoc et Aquitaine. L’exposé est particulièrement étendu du fait de l’insertion des lettres de Charles VI données à Melun en 1391, jusqu’aux mentions hors teneur de celles-ci. Le dispositif paraît alors relativement bref, avec un redoublement des verbes sur le modèle royal. Il est assorti d’une clause injonctive, puis dérogative.

L’imitation des formules royales, très prégnante, n’est pas systématique : malgré sa valeur perpétuelle, l’acte n’a pas toutes les caractéristiques des « chartes » royales : nombre de mots sont coupés en fin de ligne ; la soie de l’attache est seulement verte ; le sceau ducal est annoncé par une corroboration simplement probatoire ; il est qualifié de « lettres »…

 

Transcription paléographique
Transcription paléographique
  • Transcription paléographique

Johannes, regis quondam Francorum filius, dux Bitturicen(sis) et Alvernie, comes Pictaven(sis), Stamparum, Bolonie et Alvernie, ac par Francie et locuntenens domini mei regis in n(ost)ris Bitturie, Alvernie et Pictavie supradictis et in lingue occitane et ducatus Acquitanie patriis. Universis p(re)sentes litteras inspecturis notum facimus quod nos, attendentes q(uo)d nichil plus refulget in principe q(u)a(m) vere fidei religio, que per augmentacionem ecclesiarum Dei q(u)a(m)plurima recipit incrementa quas Deus viris ecclesiasticis per diversas mundi provincias gubernandas tradidit (et) regendas quas(que) regibus (et) principibus defendendas co(m)misit et eciam restaurandas. Dudu(m) siquide(m) serenissimus princeps dominus meus Karolus Dei gracia Francorum rex, supplicacionibus n(ost)ris per nos cum instancia sibi oretenus factis ex certis racionabilib(us) causis, maxime quia honorem Dei omnipotentis beatissimeq(ue) Virginis Marie ac tocius curie supernorum, necnon et remedium ac salutem n(ost)re ac consortum (et) prolis n(ost)rarum animarum inspiciebant, benignissime inclinatus trescentas libras terre parisien(sium) annui (et) perpetui redditus ad aliquas ecclesias seu cappellanias aut edifficia fundandas et edifficandas seu jam fundatas edificatasq(ue) dotandas et ampliandas, et de quib(us) ministri earum valerent substantari, ubicunq(ue) dictas trescentas libras terre parisien(sium) in ducatibus, comitatib(us), terris, domaniis et possessionib(us) n(ost)ris eligeremus et assignare vellemus, matura super hoc deliberacione magni consilii sui prehabita, de ipsius domini mei regis plenitudine potestatis, certa sciencia, auctoritate regia (et) speciali gracia per suas patentes l(itte)ras admortisavit, volens (et) concedens q(uod) persone ecclesiastice per nos ad hoc eligende (et) ordinande ac earum successores et posteri imperpetuum tenere (et) possidere dictas trescentas libras terre annui (et) perpetui redditus sic admortisatas perpetuo, paciffice et quiete valerent atq(ue) possent absque eo q(uod) ip(s)as vel aliquam partem ip(s)arum extra manum suam ponere, vendere aut alienare per ip(su)m dominum meum regem aut successores vel officiarios suos p(er)petuo et posteros quoscunq(ue) (et) cujuscunq(ue) auctoritatis existe(re)nt aliquathenus compellerentur seu compelli possent et absq(ue) eo q(uod) propter hoc ip(s)i domino meo regi aut ejus successorib(us) vel officiariis p(rese)ntib(us) (et) futuris aliqua(m) financiam solvere tenerentur aut compelli possent quoquomodo, prout hec (et) alia in predictis l(itte)ris dicti domini mei plenius (et) lacius continentur, quarum tenor sequitur in hec verba :

« Karolus, Dei gracia Fra(n)corum rex, ad perpetuam rei memoriam. Si regalis magnificencie plenitudo cunctis preposcentibus tam ex debito q(u)a(m) ex innata sibi liberalitate bibulas aures accomodet (et) ad eorum supplicaciones admittandas manus porrigat adjutrices, multo magis ac magis inclinare se debet erga illos qui de stirpe regum Francorum illustri sumpserunt originem quiq(ue) suis temporib(us) ad honorem (et) exaltacionem domus n(ost)re regie totis eorum natibus obsequia laudabilia multis modis prestiterunt indefesse et presertim illis qui quod cedat ad omnipotentis Dei laudem (et) divini cultus augmentum vera mentis intencione (et) sincera devocione edifficare proponu(n)t. Cum itaq(ue) carissimus patruus n(oste)r Johannes regis quondam Francorum filius, dux Bitturricen(sis) (et) Alvernie, Pictaven(sis)q(ue) (et) Alvernie comes, in honorem Dei omnipotentis beatissimeq(ue) virginis Marie tociusq(ue) curie supernorum ob remedium (et) salutem anime sue suarumq(ue) consortum ac prolis inde suscepte (et) suscipiende, aliquas ecclesias seu cappellanias aut edifficia Deo dedicata edifficare sive fundare disponat et ip(s)as amplis dotare possessionibus usq(ue) ad valorem trescentarum librarum parisien(sium) terre annui (et) perpetui redditus unde ministri earumdem valeant substantari, prout sua supplicacio oretenus nobis facta continebat votivis affectib(us) supplicando quatinus dictas trescentas libratas terre annui (et) perpetui redditus ob causam predictam de n(ost)ra regie majestatis plenitudine admortisare vellemus. Notum itaq(ue) fieri volumus universis presentibus (et) futuris quod nos dicti carissimi patrui n(ost)ri laudabile propositum commandantes suis supplicacionibus favorabiliter inclinati, dictas trescentas libratas terre annui (et) perpetui redditus, ubicunq(ue) ip(s)as in dictis suis ducatib(us), comitatib(us), terris, dominiis (et) possessionibus ob causam predictam eligere (et) assignare voluerit, matura super hoc deliberacione magni consilii n(ost)ri prehabita, de n(ost)re plenitudine potestatis, certa sciencia auctoritateq(ue) regia et gracia sp(eci)ali admortisavimus (et) admortisamus per p(rese)ntes, volentes et concedentes q(uod) persone ecclesiastice quas dictus patruus n(oste)r eliget et ordinabit ac earum successores et posteri tenere (et) possidere dictas trescentas libratas terre annui (et) perpetui redditus sic per nos, ut premittitur, admortisatas perpetuo, pacifice (et) quiete valeant atq(ue) possint, absq(ue) eo q(uod) ip(s)as vel aliqua(m) partem ip(s)arum extra manum suam ponere, vendere aut alienare per nos aut successores vel officiarios n(ost)ros p(rese)ntes (et) posteros quoscunq(ue) et cujuscunq(ue) auctoritatis aut eminencie extiterent aliquathenus compellantur sive compelli possint et etiam absq(ue) eo q(uod) propter hoc nobis aut dictis successorib(us) vel officiariis n(ost)ris p(rese)ntibus (et) futuris aliquam financiam nunc vel infuturum solvere teneantur aut compellantur vel possint quavis causa vel occasione compelli. Eapropter dilectis (et) fidelibus gentibus n(ost)ris compotorum n(ost)rorum, necnon thesaurariis n(ost)ris Parisius ceterisq(ue) justiciariis (et) officiariis n(ost)ris p(rese)ntib(us) (et) futuris super hoc deputatis vel deputa(n)dis precipiendo districte mandamus quatinus n(ost)ra p(rese)nti admortisacione, concessione et gracia dictum patruum n(ost)r(u)m ac successores suos, necnon dictas personas eccl(es)iasticas ad hoc per eumdem deputatas vel ordinatas seu deputandas vel ordinandas et eccl(es)ias sive cappellanias aut alia edifficia ad usum predictum per eum, ut premittitur, fundatas vel fundandas uti (et) gaudere perpetuo, pacifice (et) quiete faciant (et) permittant, nil in contrarium attemptando. Quoniam sic fieri volumus (et) dicto patruo n(ost)ro concessimus (et) concedimus de gracia speciali per p(re)sentes, ordinacionib(us), constitutionib(us) vel preceptis in contrarium factis vel faciendis non obstantibus quibuscunq(ue). Quod ut firmum (et) stabile perpetuo permaneat in futurum, presentibus litteris n(ost)r(u)m fecimus apponi sigillum. Salvo in aliis jure n(ost)ro (et) in omnibus quolibet alieno. Datum Meleduni, xxiii die januarii, anno Domini millesimo trescentesimo nonagesimo et regni n(ost)ri undecimo. Sic signatum : Per regem in suo consilio. Montagu. Registrata et expedita in camera compotorum, p(rese)ntib(us) (et) consencientibus thesaurariis. Sine financia, quia sic canetur superius. xviii die febroarii, anno Domini millesimo iiiixx x°, prout est in libro cartarum de dicto tempore, folio xxxiii°. N. de Planceys. »

Cumq(ue) ecclesia cathedralis Bitturicensis que, disponente Deo, tocius Acquitanie obtinet primaciam ac inter ecclesias Francie plurimis est honorificenciis predotata propter guerras, mortalitates, sterilitatem populorum (et) alia incomoda q(u)a(m) diversa in ejus redditibus, domaniis, terris (et) possessionib(us) sit q(u)a(m)plurimu(m) diminuta, nos vestigia progenitorum n(ost)rorum regum Francie qui in fide fervidi (et) summa devocione imbuti actenus ecclesiam Dei (et) cultum divinum q(u)a(m)plurimum augmentarunt (et) ecclesias depressas restaurarunt insequi ac eamdem ecclesiam Bitturis peramplius honorare volentes, gerentes ad illam ab olim multis racionabilibus causis zelum devocionis carioris maxime propter reverenciam (et) honorem reliquiarum videlicet beatissimi Stephani prothomartiris ip(s)ius ecclesie patroni, cujus maxima pars capitis ac manus integra beati Andree appostoli et capud beati Guillermi confessoris olim ejusdem ecclesie archiepiscopi cum toto corpore ejusdem ac nonnulla alia sanctorum corpora (et) reliquie quorum aliqua in dicta ecclesia ex n(ost)ra largicione magnifice (et) honorifice collata habentur (et) devote venerantur. Cum eciam ad augmentacionem certarum missarum et anniversariorum per nos ibidem fundatorum ac eciam nonnullarum missaru(m) quas dilecti n(ost)ri decanus (et) capitulum i(s)ius ecclesie pro n(ost)ra prosperitate quamdiu vixerimus ac n(ost)re et consortis ac liberorum n(ost)rorum animarum, quorum aliqua ip(s)orum liberorum corpora ibidem sunt sepulta, ac remedio post n(ost)rum obitum eorum motu proprio non ad n(ost)ram petitionem ultra missas et anniversaria predicta in dicta eorum ecclesia perpetuo celebrare statuerunt (et) ut hujusmodi misse que alias dotate seu fundate minime existunt perpetuis temporib(us) sine interrupcione aliquali valeant celebrare ceterisq(ue) aliis justis (et) racionabilib(us) causis ad hec nos moventib(us) dictas trescentas libras terre parisien(sium) a(n)nui (et) perpetui redditus sic per prefatum dominum meum regem premissis de causis admortisatas necnon omne jus (et) omnem actionem si quod et quam nobis ex predicta concessione prefati domini mei regis competit, competebat et competere poterat et potest quoquomodo prefatis decano (et) capitulo ejusdem ecclesie Bitturicen(sis) penitus (et) imperpetuum ex certa sciencia (et) speciali gracia ac matura super hoc deliberacione prehabita donavimus, concessimus donamusq(ue) concedimus ac in predictos decanum (et) cap(itu)l(u)m transtulimus et transferimus per p(re)sentes, volentes (et) concedentes harum serie litterarum q(uod) dicti decanus (et) cappitulum ecclesie predicte dictas trescentas libras terre parisien(sium) ubiq(ue) in ducatib(us), comitatib(us), terris et domaniis n(ost)ris predictis acquirere, apprehendere, retinere (et) perpetuo possidere ac hujusmodi gracia sic nobis facta et aliis in dictis litteris regiis continentes in omnib(us) (et) per omnia uti(et) pacifice gaudere absq(ue) contradicione aliqua possint et valeant quoniam ip(s)os decanum (et) cappitulum ad hoc juxta dictarum litterarum regiarum tenorem (et) alias modo (et) forma quib(us) melius possumus (et) debemus eligendos duximus et eciam nominandos. Mandantes tenore p(rese)ncium precipiendo dilectis n(ost)ris gentib(us) camere n(ost)rorum compotorum ac omnibus senescallis n(ost)ris Bituris, Alvernie (et) Pictaven(sis) necnon thesaurariis, receptorib(us) (et) aliis officiariis n(ost)ris p(rese)ntib(us) (et) futuris quatinus decanum (et) cappitulum ejusdem ecclesie prefatos contra contenta in prefatis regiis (et) n(ost)ris litteris p(rese)ntib(us) nullathenus impediant vel perturbent, sed eis uti et gaudere faciant (et) permittant pacifice (et) quiete. Mandatis, inhibicionib(us), statutis (et) ordinacionibus factis et faciendis in contrarium non obstantib(us) quibuscumq(ue). In quorum rei testimonium, p(rese)ntib(us) nostris fecimus apponi sigillum. Datum Parisius, mense marcii, anno Domini millesimo quadringentesimo secundo.

Per dominum ducem.

Le Beuf.

Expe(di)ta in cam(e)ra compotor(um) dicti domini ducis ex ordinac(i)one rev(er)endi in (Christ)o p(at)ris d(omi)ni ep(iscop)i Pictaven(sis), cancellarii d(i)cti d(omi)ni ducis et in eadem cam(er)a p(r)esid(entis), et ibidem registrata in libro memorialiu(m) hujus t(e)mp(o)ris, folio viii°, xva nove(m)bris, anno D(omi)ni M° CCCC III°.

B. De Nesson.

Visa.

Edition
Edition
  • Edition

Johannes, regis quondam Francorum filius, dux Bitturicensis et Alvernie, comes Pictavensis, Stamparum, Bolonie et Alvernie, ac par Francie et locuntenens domini mei regis in nostris Bitturie, Alvernie et Pictavie supradictis et in lingue occitane et ducatus Acquitanie patriis. Universis presentes litteras inspecturis notum facimus quod nos, attendentes quod nichil plus refulget in principe quam vere fidei religio, que per augmentacionem ecclesiarum Dei quamplurima recipit incrementa quas Deus viris ecclesiasticis per diversas mundi provincias gubernandas tradidit et regendas quasque regibus et principibus defendendas commisit et eciam restaurandas. Dudum siquidem serenissimus princeps dominus meus Karolus Dei gracia Francorum rex, supplicacionibus nostris per nos cum instancia sibi oretenus factis ex certis racionabilibus causis, maxime quia honorem Dei omnipotentis beatissimeque Virginis Marie ac tocius curie supernorum, necnon et remedium ac salutem nostre ac consortum et prolis nostrarum animarum inspiciebant, benignissime inclinatus trescentas libras terre parisiensium annui et perpetui redditus ad aliquas ecclesias seu cappellanias aut edifficia fundandas et edifficandas seu jam fundatas edificatasque dotandas et ampliandas, et de quibus ministri earum valerent substantari, ubicunque dictas trescentas libras terre parisiensium in ducatibus, comitatibus, terris, domaniis et possessionibus nostris eligeremus et assignare vellemus, matura super hoc deliberacione magni consilii sui prehabita, de ipsius domini mei regis plenitudine potestatis, certa sciencia, auctoritate regia et speciali gracia per suas patentes litteras admortisavit, volens et concedens quod persone ecclesiastice per nos ad hoc eligende et ordinande ac earum successores et posteri imperpetuum tenere et possidere dictas trescentas libras terre annui et perpetui redditus sic admortisatas perpetuo, paciffice et quiete valerent atque possent absque eo quod ipsas vel aliquam partem ipsarum extra manum suam ponere, vendere aut alienare per ipsum dominum meum regem aut successores vel officiarios suos perpetuo et posteros quoscunque et cujuscunque auctoritatis existerent aliquathenus compellerentur seu compelli possent et absque eo quod propter hoc ipsi domino meo regi aut ejus successoribus vel officiariis presentibus et futuris aliquam financiam solvere tenerentur aut compelli possent quoquomodo, prout hec et alia in predictis litteris dicti domini mei plenius et lacius continentur, quarum tenor sequitur in hec verba :

« Karolus, Dei gracia Francorum rex, ad perpetuam rei memoriam. Si regalis magnificencie plenitudo cunctis preposcentibus tam ex debito quam ex innata sibi liberalitate bibulas aures accomodet et ad eorum supplicaciones admittandas manus porrigat adjutrices, multo magis ac magis inclinare se debet erga illos qui de stirpe regum Francorum illustri sumpserunt originem quique suis temporibus ad honorem et exaltacionem domus nostre regie totis eorum natibus obsequia laudabilia multis modis prestiterunt indefesse et presertim illis qui quod cedat ad omnipotentis Dei laudem et divini cultus augmentum vera mentis intencione et sincera devocione edifficare proponunt. Cum itaque carissimus patruus noster Johannes regis quondam Francorum filius, dux Bitturricensis et Alvernie, Pictavensisque et Alvernie comes, in honorem Dei omnipotentis beatissimeque virginis Marie tociusque curie supernorum ob remedium et salutem anime sue suarumque consortum ac prolis inde suscepte et suscipiende, aliquas ecclesias seu cappellanias aut edifficia Deo dedicata edifficare sive fundare disponat et ipsas amplis dotare possessionibus usque ad valorem trescentarum librarum parisiensium terre annui et perpetui redditus unde ministri earumdem valeant substantari, prout sua supplicacio oretenus nobis facta continebat votivis affectibus supplicando quatinus dictas trescentas libratas terre annui et perpetui redditus ob causam predictam de nostra regie majestatis plenitudine admortisare vellemus. Notum itaque fieri volumus universis presentibus et futuris quod nos dicti carissimi patrui nostri laudabile propositum commandantes suis supplicacionibus favorabiliter inclinati, dictas trescentas libratas terre annui et perpetui redditus, ubicunque ipsas in dictis suis ducatibus, comitatibus, terris, dominiis et possessionibus ob causam predictam eligere et assignare voluerit, matura super hoc deliberacione magni consilii nostri prehabita, de nostre plenitudine potestatis, certa sciencia auctoritateque regia et gracia speciali admortisavimus et admortisamus per presentes, volentes et concedentes quod persone ecclesiastice quas dictus patruus noster eliget et ordinabit ac earum successores et posteri tenere et possidere dictas trescentas libratas terre annui et perpetui redditus sic per nos, ut premittitur, admortisatas perpetuo, pacifice et quiete valeant atque possint, absque eo quod ipsas vel aliquam partem ipsarum extra manum suam ponere, vendere aut alienare per nos aut successores vel officiarios nostros presentes et posteros quoscunque et cujuscunque auctoritatis aut eminencie extiterent aliquathenus compellantur sive compelli possint et etiam absque eo quod propter hoc nobis aut dictis successoribus vel officiariis nostris presentibus et futuris aliquam financiam nunc vel infuturum solvere teneantur aut compellantur vel possint quavis causa vel occasione compelli. Eapropter dilectis et fidelibus gentibus nostris compotorum nostrorum, necnon thesaurariis nostris Parisius ceterisque justiciariis et officiariis nostris presentibus et futuris super hoc deputatis vel deputandis precipiendo districte mandamus quatinus nostra presenti admortisacione, concessione et gracia dictum patruum nostrum ac successores suos, necnon dictas personas ecclesiasticas ad hoc per eumdem deputatas vel ordinatas seu deputandas vel ordinandas et ecclesias sive cappellanias aut alia edifficia ad usum predictum per eum, ut premittitur, fundatas vel fundandas uti et gaudere perpetuo, pacifice et quiete faciant et permittant, nil in contrarium attemptando. Quoniam sic fieri volumus et dicto patruo nostro concessimus et concedimus de gracia speciali per presentes, ordinacionibus, constitutionibus vel preceptis in contrarium factis vel faciendis non obstantibus quibuscunque. Quod ut firmum et stabile perpetuo permaneat in futurum, presentibus litteris nostrum fecimus apponi sigillum. Salvo in aliis jure nostro et in omnibus quolibet alieno. Datum Meleduni, xxiii die januarii, anno Domini millesimo trescentesimo nonagesimo et regni nostri undecimo. Sic signatum : Per regem in suo consilio. Montagu. Registrata et expedita in camera compotorum, presentibus et consencientibus thesaurariis. Sine financia, quia sic canetur superius. xviii die febroarii, anno Domini millesimo iiiixx x°, prout est in libro cartarum de dicto tempore, folio xxxiii°. N. de Planceys. »

Cumque ecclesia cathedralis Bitturicensis que, disponente Deo, tocius Acquitanie obtinet primaciam ac inter ecclesias Francie plurimis est honorificenciis predotata propter guerras, mortalitates, sterilitatem populorum et alia incomoda quam diversa in ejus redditibus, domaniis, terris et possessionibus sit quamplurimum diminuta, nos vestigia progenitorum nostrorum regum Francie qui in fide fervidi et summa devocione imbuti attenus(a) ecclesiam Dei et cultum divinum quamplurimum augmentarunt et ecclesias depressas restaurarunt insequi ac eamdem ecclesiam Bitturis peramplius honorare volentes, gerentes ad illam ab olim multis racionabilibus causis zelum devocionis carioris maxime propter reverenciam et honorem reliquiarum videlicet beatissimi Stephani prothomartiris ipsius ecclesie patroni, cujus maxima pars capitis ac manus integra beati Andree appostoli et capud beati Guillermi confessoris olim ejusdem ecclesie archiepiscopi cum toto corpore ejusdem ac nonnulla alia sanctorum corpora et reliquie quorum aliqua in dicta ecclesia ex nostra largicione magnifice et honorifice collata habentur et devote venerantur. Cum eciam ad augmentacionem certarum missarum et anniversariorum per nos ibidem fundatorum ac eciam nonnullarum missarum quas dilecti nostri decanus et capitulum ipsius ecclesie pro nostra prosperitate quamdiu vixerimus ac nostre et consortis ac liberorum nostrorum animarum, quorum aliqua ipsorum liberorum corpora ibidem sunt sepulta, ac remedio post nostrum obitum eorum motu proprio non ad nostram petitionem ultra missas et anniversaria predicta in dicta eorum ecclesia perpetuo celebrare statuerunt et ut hujusmodi misse que alias dotate seu fundate minime existunt perpetuis temporibus sine interrupcione aliquali valeant celebrare ceterisque aliis justis et racionabilibus causis ad hec nos moventibus dictas trescentas libras terre parisiensium annui et perpetui redditus sic per prefatum dominum meum regem premissis de causis admortisatas necnon omne jus et omnem actionem si quod et quam nobis ex predicta concessione prefati domini mei regis competit, competebat et competere poterat et potest quoquomodo prefatis decano et capitulo ejusdem ecclesie Bitturicensis penitus et imperpetuum ex certa sciencia et speciali gracia ac matura super hoc deliberacione prehabita donavimus, concessimus donamusque concedimus ac in predictos decanum et capitulum transtulimus et transferimus per presentes, volentes et concedentes harum serie litterarum quod dicti decanus et cappitulum ecclesie predicte dictas trescentas libras terre parisiensium ubique in ducatibus, comitatibus, terris et domaniis nostris predictis acquirere, apprehendere, retinere et perpetuo possidere ac hujusmodi gracia sic nobis facta et aliis in dictis litteris regiis continentes in omnibus et per omnia uti et pacifice gaudere absque contradicione aliqua possint et valeant quoniam ipsos decanum et cappitulum ad hoc juxta dictarum litterarum regiarum tenorem et alias modo et forma quibus melius possumus et debemus eligendos duximus et eciam nominandos. Mandantes tenore presencium precipiendo dilectis nostris gentibus camere nostrorum compotorum ac omnibus senescallis nostris Bituris, Alvernie et Pictavensis necnon thesaurariis, receptoribus et aliis officiariis nostris presentibus et futuris quatinus decanum et cappitulum ejusdem ecclesie prefatos contra contenta in(b) prefatis regiis et nostris litteris presentibus nullathenus impediant vel perturbent, sed eis uti et gaudere faciant et permittant pacifice et quiete. Mandatis, inhibicionibus, statutis et ordinacionibus factis et faciendis in contrarium non obstantibus quibuscumque. In quorum rei testimonium(c), presentibus nostris(d) fecimus apponi sigillum. Datum Parisius, mense marcii, anno Domini millesimo quadringentesimo secundo.

(Sur le repli, à gauche :) Per dominum ducem.

(Signé :) Le Beuf.

(Sur le repli, à droite :) Expedita in camera compotorum dicti domini ducis ex ordinacione reverendi in Christo patris domini episcopi Pictavensis, cancellarii dicti domini ducis et in eadem camera presidentis, et ibidem registrata in libro memorialium hujus temporis, folio viii°, xva novembris, anno Domini M° CCCC III°.

(Signé :) B. De Nesson.

Visa.

 

a. sic A pour actenus (hactenus). – b. in répété par erreur en début de ligne, A. – c. comprendre soit In quarum rerum testimonium, soit In cujus rei testimonium. – d. Si la leçon (“à nos présentes”) est acceptée, il faut suppléer ou sous-entendre un nostrum rapporté à sigillum.

Parties du discours
Parties du discours
  • Parties du discours

Suscription

Johannes, regis quondam Francorum filius, dux Bitturicensis et Alvernie, comes Pictavensis, Stamparum, Bolonie et Alvernie, ac par Francie et locuntenens domini mei regis in nostris Bitturie, Alvernie et Pictavie supradictis et in lingue occitane et ducatus Acquitanie patriis

Notification universelle

Universis presentes litteras inspecturis notum facimus quod

Exposé

nos actendentes quod

Préambule enchâssé dans l’exposé

nichil plus refulget in principe quam vere fidei religio, que per augmentacionem ecclesiarum Dei quamplurima recipit movementa quas Deus viris ecclesiasticis per diversas mundi provincias gubernandas tradidit et regendas quasque regibus et principibus defendendas commisit et eciam restaurandas.

Exposé

Dudum siquidem serenissimus princeps dominus meus Karolus Dei gracia Francorum rex, supplicacionibus nostris per nos cum instancia sibi oretenus factis ex certis racionabilibus causis, maxime quia honorem Dei omnipotentis beatissimeque Virginis Marie ac tocius curie supernorum, necnon et remedium ac salutem nostre ac consortum et prolis nostrarum animarum inspiciebant benignissime inclinatus trescentas libras terre parisiensium annui et perpetui redditus ad aliquas ecclesias seu cappellanias aut edifficia fundandas et edifficandas seu jam fundatas edificatasque dotandas et ampliandas, et de quibus ministri earum valerent substantari, ubicunque dictas trescentas libras terre parisiensium in ducatibus, comitatibus, terris, domaniis et possessionibus nostris eligeremus et assignare vellemus, matura super hoc deliberacione magni consilii sui prehabita, de ipsius domini mei regis plenitudine potestatis, certa sciencia, auctoritate regia et speciali gracia per suas patentes litteras admortisavit, volens et concedens quod persone ecclesiastice per nos ad hoc eligende et ordinande ac earum successores et posteri imperpetuum tenere et possidere dictas trescentas libras terre annui et perpetui redditus sic admortisatas perpetuo, paciffice et quiete valerent atque possent absque eo quo ipsas vel aliquam partem ipsarum extra manum suam ponere, vendere aut alienare per ipsum dominum meum regem aut successores vel officiarios suos perpetuo et posteros quoscunque et cujuscunque auctoritatis existerent aliquathenus compellerentur seu compelli possent et absque eo quod propter hoc ipsi domino meo regi aut ejus successoribus vel officiariis presentibus et futuris aliquam financiam solvere tenerentur aut compelli possent quoquomodo, prout hec et alia in predictis litteris dicti domini mei plenius et lacius continentur, quarum tenor sequitur in hec verba :

Insertion d’un acte royal

« Karolus, Dei gracia Francorum rex, ad perpetuam rei memoriam, Si regalis magnificencie plenitudo cunctis preposcentibus tam ex debito quam ex innata sibi liberalitate Bibulas aures accomodet et ad eorum supplicaciones admittandas manus porrigat adjutrices, multo magis ac magis inclinare se debet erga illos qui de stirpe regum Francorum illustri sumpserunt originem quique suis temporibus ad honorem et exaltacionem domus nostre regie totis eorum natibus obsequia laudabilia multis modis prestiterunt indefesse et presertim illis qui quod cedat ad omnipotentis Dei laudem et divini cultus augmentum vera mentis intencione et sincera devocione edifficare proponunt. Cum itaque carissimus patruus noster Johannes regis quondam Francorum filius, dux Bitturricensis et Alvernie, Pictavensisque et Alvernie comes, in honorem Dei omnipotentis beatissimeque virginis Marie tociusque curie supernorum ob remedium et salutem anime sue suarumque consortum ac prolis inde suscepte et suscipiende, aliquas ecclesias seu cappellanias aut edifficia Deo dedicata edifficare sive fundare disponat et ipsas amplis dotare possessionibus usque ad valorem trescentarum librarum parisiensium terre annui et perpetui redditus unde ministri earumdem valeant substantari, prout sua supplicacio oretenus nobis facta continebat votivis affectibus supplicando quatinus dictas trescentas libratas terre annui et perpetui redditus ob causam predictam de nostra regie majestatis plenitudine admortisare vellemus. Notum itaque fieri volumus universis presentibus et futuris quod nos dicti carissimi patrui nostri laudabile propositum commandantes suis supplicacionibus favorabiliter inclinati, dictas trescentas libratas terre annui et perpetui redditus, ubicunque ipsas in dictis suis ducatibus, comitatibus, terris, dominiis et possessionibus ob causam predictam eligere et assignare voluerit, matura super hoc deliberacione magni consilii nostri prehabita, de nostre plenitudine potestatis, certa sciencia auctoritateque regia et gracia speciali admortisavimus et admortisamus per presentes, volentes et concedentes quod persone ecclesiastice quas dictus patruus noster eliget et ordinabit ac earum successores et posteri tenere et possidere dictas trescentas libratas terre annui et perpetui redditus sic per nos, ut premittitur, admortisatas perpetuo, pacifice et quiete valeant atque possint, absque eo quod ipsas vel aliquam partem ipsarum extra manum suam ponere, vendere aut alienare per nos aut successores vel officiarios nostros presentes et posteros quoscunque et cujuscunque auctoritatis aut eminencie extiterent aliquathenus compellantur sive compelli possint et etiam absque eo quod propter hoc nobis aut dictis successoribus vel officiariis nostris presentibus et futuris aliquam financiam nunc vel in futurum solvere teneantur aut compellantur vel possint quavis causa vel occasione compelli. Eapropter dilectis et fidelibus gentibus nostris compotorum nostrorum, necnon thesaurariis nostris Parisius ceterisque justiciariis et officiariis nostris presentibus et futuris super hoc deputatis vel deputandis precipiendo districte mandamus quatinus nostra presenti admortisacione, concessione et gracia dictum patruum nostrum ac successores suos, necnon dictas personas ecclesiasticas ad hoc per eumdem deputatas vel ordinatas seu deputandas vel ordinandas et ecclesias sive cappellanias aut alia edifficia ad usum predictum per eum, ut premittitur, fundatas vel fundandas uti et gaudere perpetuo, pacifice et quiete faciant et permittant, nil in contrarium attemptando. Quoniam sic fieri volumus et dicto patruo nostro concessimus et concedimus de gracia speciali per presentes, ordinacionibus, constitucionibus vel preceptis in contrarium factis vel faciendis non obstantibus quibuscunque. Quod ut firmum et stabile perpetuo permaneat in futurum, presentibus litteris nostrum fecimus apponi sigillum. Salvo in aliis jure nostro et in omnibus quolibet alieno. Datum Meleduni, xxiii die januarii, anno Domini millesimo trescentesimo nonagesimo et regni nostri undecimo. Sic signatum : Per regem in suo consilio. Montagu. Registrata et expedita in camera compotorum, presentibus et consencientibus thesaurariis. Sine financia, quia sic canetur superius. xviii die febroarii, anno Domini millesimo iiiixx x°, prout est in libro cartarum de dicto tempore, folio xxxiii°. N. de Planceys. »

Exposé (suite)

Cumque ecclesia cathedralis Bitturicensis que, disponente Deo, tocius Acquitanie obtinet primaciam ac inter ecclesias Francie plurimis est honorificenciis predotata propter guerras, mortalitates, sterilitatem populorum et alia incomoda quam diversa in ejus redditibus, domaniis, terris et possessionibus sit quamplurimum diminuta, nos vestigia progenitorum nostrorum regum Francie qui in fide fervidi et summa devocione imbuti attenus ecclesiam Dei et cultum divinum quamplurimum augmentarunt et ecclesias depressas restaurarunt insequi ac eamdem ecclesiam Bitturis peramplius honorare volentes, gerentes ad illam ab olim multis racionabilibus causis zelum devocionis carioris maxime propter reverenciam et honorem reliquiarum videlicet beatissimi Stephani prothomartiris ipsius ecclesie patroni, cujus maxima pars capitis ac manus integra beati Andree appostoli et capud beati Guillermi confessoris olim ejusdem ecclesie archiepiscopi cum toto corpore ejusdem ac nonnulla alia sanctorum corpora et reliquie quorum aliqua in dicta ecclesia ex nostra largicione magnifice et honorifice collata habentur et devote venerantur. Cum eciam ad augmentacionem certarum missarum et anniversariorum per nos ibidem fundatorum ac eciam nonnullarum missarum quas dilecti nostri decanus et capitulum ipsius ecclesie pro nostra prosperitate quamdiu vixerimus ac nostre et consertis ac liberorum nostrorum animarum, quorum aliqua ipsorum liberorum corpora ibidem sunt sepulta, ac remedio post nostrum obitum eorum motu proprio non ad nostram petitionem ultra missas et anniversaria predicta in dicta eorum ecclesia perpetuo celebrare statuerunt et ut hujusmodi misse que alias dotate seu fundate minime existunt perpetuis temporibus sine interrupcione aliquali valeant celebrare ceterisque aliis justis et racionabilibus causis ad hec nos moventibus

Dispositif

dictas trescentas libras terre parisiensium annui et perpetui redditus sic per prefatum dominum meum regem premissis de causis admortisatas necnon omne jus et omnem actionem si quod et quam nobis ex predicta concessione prefati domini mei regis competit, competebat et competere poterat et potest quoquomodo prefatis decano et capitulo ejusdem ecclesie Bitturicensis penitus et imperpetuum ex certa sciencia et speciali gracia ac matura super hoc deliberacione prehabita, donavimus, concessimus donamusque concedimus ac in predictos decanum et capitulum transtulimus et transferimus per presentes, volentes et concedentes harum serie litterarum quod dicti decanus et cappitulum ecclesie predicte dictas trescentas libras terre parisiensium ubique in ducatibus, comitatibus, terris et domaniis nostris predictis acquirere, apprehendere, retinere et perpetuo possidere ac hujusmodi gracia sic nobis facta et aliis in dictis litteris regiis continentes in omnibus et per omnia uti et pacifice gaudere absque contradicione aliqua possint et valeant quoniam ipsos decanum et cappitulum ad hoc juxta dictarum litterarum regiarum tenorem et alias modo et forma quibus melius possumus et debemus eligendos duximus et eciam nominandos.

Clause injonctive

Mandantes tenore presencium precipiendo dilectis nostris gentibus camere nostrorum compotorum ac omnibus senescallis nostris Bituris, Alvernie et Pictavensis necnon thesaurariis, receptoribus et aliis officiariis nostris presentibus et futuris quatinus decanum et cappitulum ejusdem ecclesie prefatos contra contenta in in prefatis regiis et nostris litteris presentibus nullathenus impediant vel perturbent, sed eis uti et gaudere faciant et permittant pacifice et quiete.

Clause dérogative

Mandatis, inhibicionibus, statutis et ordinacionibus factis et faciendis in contrarium non obstantibus quibuscumque.

Corroboration probatoire avec annonce du sceau

In quorum rei testimonium, presentibus nostris fecimus apponi sigillum.

Date de lieu et de temps

 Datum Parisius, mense marcii, anno Domini millesimo quadringentesimo secundo.

Mention de commandement

Per dominum ducem.

Signature du secrétaire

Le Beuf

Apostille : mention d’enregistrement à la Chambre des comptes de Bourges signée par le greffier de la cour

Expedita in camera compotorum dicti domini ducis ex ordinacione reverendi in Christo patris domini episcopi Pictavensis, cancellarii dicti domini ducis et in eadem camera presidentis, et ibidem registrata in libro memorialium hujus temporis, folio viii°, xva novembris, anno Domini M° CCCC III°. (Signé :) B. De Nesson

Visa du chancelier

Visa

Mentions dorsales
Mentions dorsales

Donation de 300 livres de 1402 (mentions dorsales).

Partager sur