Amortissement gratuit des donations de Pierre Trousseau à la cathédrale de Bourges, 1405 (8 G 1423 [TSC 92]).

Amortissement gratuit des donations de Pierre Trousseau à la cathédrale de Bourges, 1405 (8 G 1423 [TSC 92]).

Original sur parchemin, scellé d’un sceau de cire verte sur lacs de soie verte, affecté de quelques taches et d’un trou. Bourges, Archives Départementales du Cher, 8 G 1423 [TSC 92].

 

Dossier préparé par Sophie Ravary sous la direction d'Olivier Guyotjeannin et Olivier Matteoni.

 

1405 (n. st.), janvier. – Paris.

Jean, fils du feu roi de France, duc de Berry et d’Auvergne, etc., amortit gratuitement, à la demande de Pierre Trousseau, archidiacre de Paris, maître des requêtes du roi et du duc, et en récompense de ses bons services, les dons que celui-ci fera à l’église [cathédrale] de Bourges, de biens et de droits à hauteur de 60 livres tournois de revenu annuel, pour un obit et pour la fondation ou la dotation d’une ou plusieurs chapellenies.

L’acte implique de hauts commis de l’administration ducale, partagés avec l’administration royale : le bénéficiaire de la mesure, Pierre Trousseau ; et, en sa double qualité de chancelier du duc et de président à la chambre des comptes de Bourges, Gérard de Montaigu, exécutant et contrôleur tout uniment de la grâce ducale.

Dans la pratique aussi bien que dans sa traduction documentaire, la structure rédactionnelle et bon nombre de formules sont directement issues du terreau royal.

 

  • La pratique de l'amortissement

Mise au point au fil du XIIIe siècle, captée par le roi, la pratique de l’amortissement cherche à défendre le propriétaire éminent de biens quand ceux-ci passent à une institution ecclésiastique et tombent ainsi en « main morte » : l’institution ne mourant pas, le propriétaire perd le profit des taxes de mutation normalement encaissées à l’investiture de tout nouveau possesseur. Il a deux possibilités : casser la transaction, ou percevoir en une fois une taxe compensatoire. Le principe est parallèle de celui du franc-fief, acquis par un non-noble qui fait perdre au seigneur le service féodal. En 1275, le roi Philippe III s’approprie la pratique, et décide de faire payer ainsi tous les établissements qui ont nouvellement acquis (depuis 29 ans, d’où l’expression de « nouveaux acquêts ») des biens sis dans les fiefs et arrière-fiefs mouvant du roi, à condition qu’il y ait au plus trois seigneurs successifs entre le roi et le vendeur/donateur : les établissements doivent payer aux caisses royales trois années de revenus annuels en cas d’achat, et deux années en cas d’aumônes. En 1277, la mesure est même étendue aux alleux – d’où la formulation très large de l’acte.

Aussitôt les règles posées, la grâce royale peut être sollicitée en sens inverse, qui accordera une exemption globale ou conditionnelle, totale ou partielle, de « finance ». C’est ici le cas, puisque le duc (bénéficiaire du droit royal dans son apanage) plafonne à 60 livrestournois le revenu annuel des biens et droits que son fidèle pourra offrir au chapitre cathédral pour des fondations de services mémoriels en sa faveur comme en celle de sa famille. On notera la prudence rédactionnelle de l’acte dans l’énumération des types de biens et de droits pouvant être amortis (à l’exception de la haute justice).

 

  • Administration ducale, administration royale

Les formes diplomatiques poussent elles aussi très loin la captation/reproduction des formes royales, mais sans exclusive. Ainsi du choix de la langue, car le latin est un peu escompté : les deux bénéficiaires de la mesure, Trousseau et la Sainte-Chapelle, sont ecclésiastiques. Ainsi, et plus net encore, des marqueurs de la perpétuité de l’acte : suscription isolée, corroboration avec formule de perpétuité, absence du quantième dans la date, cire verte sur lacs de soie attirent aussitôt l’attention ; mais les lacs sont verts, et non verts et rouges comme chez le roi… Les clauses sont elles aussi massivement communes aux deux chancelleries ; et il en va de même encore pour les mentions hors-teneur de la partie gauche du repli, qui donnent des jalons sur la genèse de l’acte (commandement, mise par écrit, contrôle du chancelier, perception de la taxe destinée au secrétaire, ici abandonnée par dévotion), strictement analogues à celles de la chancellerie royale. L’apostille décrivant la présentation et l’enregistrement de l’acte à la Chambre des comptes de Bourges (un peu plus de trois mois après l’expédition de l’acte à Paris) procèdent tout autant de la reproduction naturelle de pratiques royales par des serviteurs partagés entre les deux administrations.

Transcription paléographique
Transcription paléographique
  • Transcription paléographique

Johannes, regis quondam Francorum filius, dux Bituricen(sis) et Alvernie, comesq(ue) Pictaven(sis), Stamparum, Bolonie (et) Alvernie. Notum facimus universis p(rese)ntib(us) et futuris quod nos, gratuitorum (et) continuorum servitiorum nobis diu per dilectum (et) fidelem consiliarium (et) magistrum requestarum hospicii d(omi)ni mei regis (et) n(ost)r(u)m mag(ist)r(u)m Petrum Trousselli, archidiaconu(m) Parisien(sem), (et) suos dicto d(omi)no meo regi (et) nobis multipl(icite)r impensorum memoriam in n(ost)re mentis examine revolventes, et ob hoc suis justis petitionib(us), illis presertim que divini cultus augmentu(m) a(n)i(m)ar(um)q(ue) salutem concernu(n)t, benigne volentes condescendere, [au]dita per nos supplicatione per eum nobis porrecta, continen(ti) q(uod), cu(m) ip(s)e, dum in hac mortali p(er)egrinatione vitam agit, a(n)i(m)e sue, parentum (et) b(e)n(e)factor(um) suor(um) saluti providere cupiens, de bonis a Deo sibi collatis usq(ue) ad summam sexaginta librar(um) turonen(sium) annui et p(er)petui redditus per ip(su)m in patriis (et) t(er)ris nobis subjectis acquisitarum vel imposterum acquirendar(um) in nova fundatione seu dotatione cujusdam capella(n)ie seu capellaniarum (et) sui obitus p(er)petui in eccl(es)ia Bituricen(si) seu quibusvis aliis piis operibus exponere (et) erogare proposu(er)it, du(m)tamen a nobis gra(tia)m admortisat(i)o(n)is dictar(um) sexaginta librar(um) turonen(sium) obtineat, gra(tia)m n(ost)ram hujusmodi sibi super hoc elargiri dignaremur, nos ip(s)ius mag(ist)ri Petri laudabile propositu(m) in D(omi)no plurimum co(m)mendantes, premissor(um) consideratione, ut idem mag(iste)r Petrus in om(n)ib(us (et) sing(u)lis terris nobis subditis dictas sexaginta libras turonen(sium) annui (et) p(er)petui redditus in feodo vel extra feodu(m), etiam cum justicia media (et) bassa, si jam eas non acquisierit, acquirere (et) eas insimul vel per partes in fundationibus seu dotationib(us) p(re)dictis convertere, q(uod)q(ue) ip(s)e sexaginta libre turonen(sium) annui (et) p(er)petui redditus in feodo vel extra feodum etiam cu(m) justicia media (et) bassa per capellanos in dicta capella(n)ia seu capellaniis instituendos ac decanu(m) et cap(itu)l(u)m ip(s)ius eccl(es)ie in q(u)a(n)tum hujusmodi tangit obitum ac alios quibus per eum sic erogate, date, translate vel assignate fuerint recipi, teneri, haberi et possideri valeant p(er)petuis temporibus tanq(u)a(m) res admortisate, Deo dicate (et) usibus divinis applicate absq(ue) eo q(uod) ad eas vel aliqua(m) ip(s)arum partem vendendum, alienandum seu extra manus suas ponendum aut nobis p(ro)pter hoc aliqua(m) financiam pr(est)andum per quoscu(m)q(ue) officiarios n(ost)ros cogi aut compelli possint quomodolibet in futurum prefato magistro Petro (et) ut ip(s)e d(omi)n(u)s meus rex (et) nos predecessoresq(ue) sui (et) n(ost)ri necnon carissima consors (et) liberi n(ost)ri bonor(um) et orationu(m) que ratione dictar(um) sexaginta librar(um) turon(ensium) celebrabunt(ur) (et) fient decetero p(ar)ticipes efficiamur (et) consortes, de nostra certa sciencia, inq(u)a(n)tum nos, heredes (et) successores n(ost)ros tangit (et) tangere pot(er)it in futur(um), concessimus (et) concedimus per p(rese)ntes. Eidem quoq(ue) mag(ist)ro Petro ex ampliori gr(ati)a qua(m)cunq(ue) financiam pro premissis (et) eor(um) dependentiis nobis debitam aut debendam ad quale(m)cunq(ue) sum(m)am ascendat exnu(n)c prout extu(n)c premissor(um) intuitu damus, remittim(us) penitusq(ue) de dicta nostra sciencia quittamus ; mandantes har(um) serie dilectis (et) fidelibus gentib(us) camere compotor(um) n(ost)ror(um) om(n)ibusq(ue) justiciariis (et) aliis officiariis n(ost)ris modernis (et) futuris vel eor(um) locaten(entibus) (et) eor(um) cuil(ibet) ut ad eum p(er)tinuerit quatin(us) d(i)c(tu)m mag(ist)r(u)m Petrum Trousselli p(er)sonasq(ue) eccl(es)iasticas quibus dictas sexaginta libras turonen(sium) a(n)nui (et) p(er)petui redditus assignabit p(rese)ntibus gratia (et) concessione p(er)petuo sine ulla inquietatione v(est)ri (et) gaudere faciant (et) p(er)mittant, facta i(n) (contr)ariu(m)  si que fuerint ad statum p(r)istinu(m) (et) debitum celeriter reducendo. Ordinationib(us), statutis (et) p(ro)hibitionib(us) p(er) nos factis p(re)missis in aliquo derogantib(us) tam de non aliquid admortisando q(u)a(m) al(ia)s donisq(ue) seu graciis dicto mag(ist)ro Petro a(lia)s per nos factis, quas hic [h]aberi volumus pro expressis, necnon aliis mandatis, ordi(n)ac(i)o(n)ib(us) (et) inhibitionib(us) contrariis non obstantib(us) quibuscumq(ue). Quod ut p(er)petue firmitatis robur obti(n)eat, n(ost)r(u)m p(rese)ntibus l(itte)ris fecimus apponi sigillum, n(ost)ro in aliis (et) alieno in omnibus jure salvo. Datum Parisius, mense januarii, anno D(omi)ni millesimo quadringentesimo quarto.

Per d(omi)n(u)m ducem.

Erart.

Visa. Contentor, gratis.

Expedita in cam(er)a comp(oto)r(um) Bittur’ d(i)c(t)i d(omi)ni ducis ex ordi(natio)ne re(veren)di p(atr)is d(omi)ni Pictaven(sis) ep(iscop)i, cancellarii ip(s)ius d(omi)ni ducis, et in d(i)c(t)a cam(er)a p(re)sidentis(6), et d(omi)nor(um) comp(oto)r(um) ibi, sine finan(ci)a, de consensu thes(aurar)ii gen(er)alis, et in ead(em) reg(istra)ta libro memor(ia)liu(m) huj(us) temp(or)is, folio XXXII°, die penultima maii MCCCCVto.

Viaut.

Edition
Edition
  • Edition

Johannes, regis quondam Francorum filius, dux Bituricensis et Alvernie, comesque Pictavensis, Stamparum, Bolonie et Alvernie. Notum facimus universis presentibus et futuris quod nos, gratuitorum et continuorum servitiorum nobis diu per dilectum et fidelem consiliarium et magistrum requestarum hospicii domini mei regis et nostrum magistrum Petrum Trousselli1, archidiaconum Parisiensem, et suos dicto domino meo regi et nobis multipliciter impensorum memoriam in nostre mentis examine revolventes, et ob hoc suis justis petitionibus, illis presertim que divini cultus augmentum animarumque salutem concernunt, benigne volentes condescendere, [au]dita per nos supplicatione per eum nobis porrecta, continenti quod, cum ipse, dum in hac mortali peregrinatione vitam agit, anime sue, parentum et benefactorum suorum saluti providere cupiens, de bonis a Deo sibi collatis usque ad summam sexaginta librarum turonensium annui et perpetui redditus per ipsum in patriis2 et terris nobis subjectis acquisitarum vel imposterum acquirendarum in nova fundatione seu dotatione cujusdam capellanie seu capellaniarum et sui obitus perpetui in ecclesia Bituricensi seu quibusvis aliis piis operibus exponere et erogare proposuerit, dumtamen a nobis gratiam admortisationis dictarum sexaginta librarum turonensium obtineat, gratiam nostram hujusmodi sibi super hoc elargiri dignaremur, nos ipsius magistri Petri laudabile propositum in Domino plurimum commendantes, premissorum consideratione, ut idem magister Petrus in omnibus et singulis terris nobis subditis dictas sexaginta libras turonensium annui et perpetui redditus in feodo vel extra feodum, etiam cum justicia media et bassa, si jam eas non acquisierit, acquirere et eas insimul vel per partes in fundationibus seu dotationibus predictis convertere, quodque3 ipse sexaginta libre turonensium annui et perpetui redditus in feodo vel extra feodum etiam cum justicia media et bassa per capellanos in dicta capellania seu capellaniis instituendos ac decanum et capitulum ipsius ecclesie in quantum hujusmodi tangit obitum ac alios quibus per eum sic erogate, date, translate vel assignate fuerint recipi, teneri, haberi et possideri valeant perpetuis temporibus tanquam res admortisate, Deo dicate et usibus divinis applicate absque eo quod ad eas vel aliquam ipsarum partem vendendum, alienandum seu extra manus suas ponendum aut nobis propter hoc aliquam financiam prestandum per quoscumque officiarios nostros cogi aut compelli possint quomodolibet in futurum prefato magistro Petro et ut ipse dominus meus rex et nos predecessoresque sui et nostri necnon carissima consors et liberi nostri bonorum et orationum que ratione dictarum sexaginta librarum turonensium celebrabuntur et fient decetero participes efficiamur et consortes, de nostra certa sciencia, inquantum nos, heredes et successores nostros tangit et tangere poterit in futurum, concessimus et concedimus per presentes. Eidem quoque magistro Petro ex ampliori gratia quamcunque financiam pro premissis et eorum dependentiis nobis debitam aut debendam ad qualemcunque summam ascendat exnunc prout extunc premissorum intuitu damus, remittimus penitusque de dictab nostra sciencia quittamus ; mandantes harum serie dilectis et fidelibus gentibus camere compotorum nostrorum omnibusque justiciariis et aliis officiariis nostris modernis et futuris vel eorum locatenentibus et eorum cuilibet ut ad eum pertinuerit quatinus dictum magistrum Petrum Trousselli personasque ecclesiasticas quibus dictas sexaginta libras turonensium annui et perpetui redditus assignabit presentibus gratia et concessione perpetuo sine ulla inquietatione vestri et gaudere faciant et permittant, facta in contrarium si que fuerint ad statum pristinum et debitum celeriter reducendo. Ordinationibus, statutis et prohibitionibus per nos factis premissis in aliquo derogantibus tam de non aliquid admortisando quam alias donisque seu graciis dicto magistro Petro alias per nos factis quas hic [h]aberic volumus pro expressis, necnon aliis mandatis, ordinacionibus et inhibitionibus contrariis non obstantibus quibuscumque. Quod ut perpetue firmitatis robur obtineat, nostrum presentibus litteris fecimus apponi sigillum, nostro in aliis et alieno in omnibus jure salvo. Datum Parisius, mense januarii, anno Domini millesimo quadringentesimo quarto4.

(Sur le repli, à gauche :) Per dominum ducem.

(Signé :) Erart5.

(À droite :) Visa. Contentor, gratis.

(Ajout sur la partie droite du repli :) Expedita in camera compotorum Bittur’ dicti domini ducis ex ordinatione reverendi patris domini Pictavensis episcopi, cancellarii ipsius domini ducis, et in dicta camera presidentis(6), et dominorum compotorum ibi, sine financia, de consensu thesaurarii generalis, et in eadem registrata libro memorialium hujus temporis, folio XXXII°, die penultima maii MCCCCVto.

(Signé :) Viaut.

 

a. Au dos : regeste XVIIe siècle, mal lisible par endroits (lacunes rétablies d’après le sens) : « Admortissement de soixante livres tournois par Jean duc de Berry en faveur de monsr Trousseau ». – b. de dicta écrit sur un grattage. – c. Le début du mot a disparu en raison d’une lacération du parchemin. Le sens nous semble être que d’autres amortissements concédés par le duc ne seront pas opposables à la présente mesure, et que, même s’ils n’ont pas été explicités dans le présent acte, ils seront tenus pour tels.

 

1. Pierre Trousseau est cité comme membre de la Cour Amoureuse de Charles VI, sous le faux nom personnel de Jacques : cf. https://www.vjf.cnrs.fr/charlesVI/consultation.php?type=nom&requete=trousseau&fiche=information&num=743&debut=&fin= (consulté le 30 janvier 2016). Il achèvera une belle carrière ecclésiastique (évêque de Poitiers, chanoine de Saint-Étienne de Bourges…) et parlementaire (il est attesté comme conseiller à la chambre des requêtes) en qualité d’archevêque de Reims.

2. Ce mot, qui n’est pas répété plus bas, est à prendre au sens de « territoires », « régions », « zones de domination ».

3. Il nous semble que « quodque… valeant » est, sur le même plan que « acquirere » et « convertere », commandé par « concessimus et concedimus ».

4. Toute l’administration royale, directe ou déléguée, use depuis le xiiie siècle du style de Pâques ; puisque l’on est ici en janvier, il convient de convertir le millésime 1404 (a. st.) en 1405 (n. st.).

5. Érart Moriset, recensé par Lacour comme secrétaire du duc de 1397 à 1401 (R. Lacour, Le gouvernement de l’apanage…, annexes, p. xvi).

6. L’évêque de Poitiers Gérard de Montaigu, recensé par Lacour comme chancelier en 1405 (R.Lacour, op. cit., p. xv).

Parties du discours
Parties du discours
  • Parties du discours

Suscription

Johannes, regis quondam Francorum filius, dux Bituricensis et Alvernie, comesque Pictavensis, Stamparum, Bolonie et Alvernie (l. 1)

Notification universelle

Notum facimus universis presentibus et futuris quod (l. 1-2)

Exposé

nos, gratuitorum et continuorum servitiorum nobis diu per dilectum et fidelem consiliarium et magistrum requestarum hospicii domini mei regis et nostrum magistrum Petrum Trousselli, archidiaconum Parisiensem, et suos dicto domino meo regi et nobis multipliciter impensorum memoriam in nostre mentis examine revolventes, et ob hoc suis justis petitionibus, illis presertim que divini cultus augmentum animarumque salutem concernunt, benigne volentes condescendere, [au]dita per nos supplicatione per eum nobis porrecta, continenti quod, cum ipse, dum in hac mortali peregrinatione vitam agit, anime sue, parentum et benefactorum suorum saluti providere cupiens, de bonis a Deo sibi collatis usque ad summam sexaginta librarum turonensium annui et perpetui redditus per ipsum in patriis et terris nobis subjectis acquisitarum vel imposterum acquirendarum in nova fundatione seu dotatione cujusdam capellanie seu capellaniarum et sui obitus perpetui in ecclesia Bituricensi seu quibusvis aliis piis operibus exponere et erogare proposuerit, dumtamen a nobis gratiam admortisationis dictarum sexaginta librarum turonensium obtineat, gratiam nostram hujusmodi sibi super hoc elargiri dignaremur (l. 2-8)

Dispositif

nos ipsius magistri Petri laudabile propositum in Domino plurimum commendantes, premissorum consideratione, ut idem magister Petrus in omnibus et singulis terris nobis subditis dictas sexaginta libras turonensium annui et perpetui redditus in feodo vel extra feodum, etiam cum justicia media et bassa, si jam eas non acquisierit, acquirere et eas insimul vel per partes in fundationibus seu dotationibus predictis convertere, quodque ipse sexaginta libre turonensium annui et perpetui redditus in feodo vel extra feodum etiam cum justicia media et bassa per capellanos in dicta capellania seu capellaniis instituendos ac decanum et capitulum ipsius ecclesie in quantum hujusmodi tangit obitum ac alios quibus per eum sic erogate, date, translate vel assignate fuerint recipi, teneri, haberi et possideri valeant perpetuis temporibus tanquam res admortisate, Deo dicate et usibus divinis applicate absque eo quod ad eas vel aliquam ipsarum partem vendendum, alienandum seu extra manus suas ponendum aut nobis propter hoc aliquam financiam prestandum per quoscumque officiarios nostros cogi aut compelli possint quomodolibet in futurum prefato magistro Petro et ut ipse dominus meus rex et nos predecessoresque sui et nostri necnon carissima consors et liberi nostri bonorum et orationum que ratione dictarum sexaginta librarum turonensium celebrabuntur et fient decetero participes efficiamur et consortes, de nostra certa sciencia, inquantum nos, heredes et successores nostros tangit et tangere poterit in futurum, concessimus et concedimus per presentes. Eidem quoque magistro Petro ex ampliori gratia quamcunque financiam pro premissis et eorum dependentiis nobis debitam aut debendam ad qualemcunque summam ascendat exnunc prout extunc premissorum intuitu damus, remittimus penitusque de dicta nostra sciencia quittamus (l. 8-19)

Clause injonctive

mandantes harum serie dilectis et fidelibus gentibus camere compotorum nostrorum omnibusque justiciariis et aliis officiariis nostris modernis et futuris vel eorum locatenentibus et eorum cuilibet ut ad eum pertinuerit quatinus dictum magistrum Petrum Trousselli personasque ecclesiasticas quibus dictas sexaginta libras turonensium annui et perpetui redditus assignabit presentibus gratia et concessione perpetuo sine ulla inquietatione vestri et gaudere faciant et permittant, facta in contrarium si que fuerint ad statum pristinum et debitum celeriter reducendo (l. 19-22)

Clause dérogatoire

Ordinationibus, statutis et prohibitionibus per nos factis premissis in aliquo derogantibus tam de non aliquid admortisando quam alias donisque seu graciis dicto magistro Petro alias per nos factis quas hic haberi volumus pro expressis, necnon aliis mandatis, ordinacionibus et inhibitionibus contrariis non obstantibus quibuscumque (l. 22-24)

Corroboration et annonce du sceau

Quod ut perpetue firmitatis robur obtineat, nostrum presentibus litteris fecimus apponi sigillum (l. 24)

Clause de réserve

nostro in aliis et alieno in omnibus jure salvo (l. 24-25)

Date de lieu et de temps

Datum Parisius, mense januarii, anno Domini millesimo quadringentesimo quarto (l. 25)

Mention de commandement

Per dominum ducem (repli)

 Signature du secrétaire ducal

Erart (repli)

 Visa du chancelier

Visa (repli droite)

Mention d’exemption de taxe par le secrétaire

Contentor, gratis (repli, à droite)

Apostille : mention d’enregistrement à la Chambre des comptes de Bourges, signée par le greffier de la cour

Expedita in camera compotorum Bittur’ dicti domini ducis ex ordinatione reverendi patris domini Pictavensis episcopi, cancellarii ipsius domini ducis, et in dicta camera presidentis, et dominorum compotorum ibi, sine financia, de consensu thesaurarii generalis, et in eadem registrata libro memorialium hujus temporis, folio XXXII°, die penultima maii MCCCCVto. – (Signé :) Viaut (repli, à droite)

Mentions dorsales
Mentions dorsales

Amortissement gratuit des donations de 1405 (mentions dorsales).

Partager sur